Ky podcast përfshin të dhëna investigative mbi ngërçin e padive te dëmeve ku kryesojnë si me të paditurit IKMT, OSHEE, Policia, dhe Autoriteti Rrugor. Përfshin rrëfime të familjeve që ngritën padi, rrëfimin personal të një gjyqtari të lartë që veç historisë familjare tregon se ligji parashikon që shtetasit shqiptarë mund të ngrenë padi dëmshpërblimi edhe për tejzgjatje gjykimi si dhe ndaj zyrtarëve që dënohen për korrupsion. Kjo klauzolë nuk është zbatuar asnjëherë në gjykata.
Sheje Almadhi (nëna e Denis Alimadhit)
Sheje Almadhi: Çuni nuk kishte probleme me shikimin, fare. Vetëm rënie qepalle. Për ta zbukuruar ishte. E morëm nga shkolla, e çuam. Këtu, na thoshin që nuk operohet por, për vdekje kurrë nuk më ka shkuar mendja. Dhimbja është e madhe. Asnjëherë nuk u mora në pyetje, as nga prokurorët, as nga… si qe, si ndodhi. Edhe gjyqtari tha “mund ta di kush është kjo?”. “Kush jam unë?! Unë jam nëna e Denisit”- i thashë. Drejtësia zvarritet dhe drejtësi nuk ka. Ne kemi bërë gjyqe pa fund. Pa fund gjyqe.
Anila Hoxha: Në cilën gjykatë jeni ?
Sheje Almadhi: Në Gjykatën e Lartë.
Anila Hoxha: Po në gjykatën administrative?
Sheje Almadhi: Po, edhe në gjykatën administrative.
Anila Hoxha: Kë bëni ju fajtor tani, pas këtyre viteve që kanë kaluar?
Sheje Almadhi: Mjekët. Mjekët ishin. Sepse çuni nuk kishte asnjë lloj problemi.
Sheje Almadhi është nëna e Denis Almadhit, i cili ndërrroi jetë në moshën 11-vjecare gjatë një ndërhyrjeje estetike në qepalla. Mungesa e medikamentit dentrolen që duhej të përdorej në çastin kur fëmija gjatë operacionit u prek nga hipertermia malinje, u konsiderua nga gjykatat si mjekim i pakujdesshëm. Por dënimi me gjobë i mjekut Kevin Klarkson dhe shpallja i pafajshëm i kolegut të tij Gerald Fahy, prej 2012 shënoi nisjen e një beteje që ende nuk ka marrë fund. Nga ky proces penal u hapën të tjera padi ndaj prokurorëve të cilët nuk gjetën në spital se kush ishte përgjegjës që medikamenti mungonte. Familja Denisit është kthyer në simbol të gjetjes së drejtësisë dhe për Fatmirin, babain e vogëlushit të ndjerë hapja e një procesi civil me të paditur shtetin, është pjesë e këtyre përpjekjeve.
Fatmir Almadhi, (babai i Denisit)
Anila Hoxha: Ju dorëzuat denoncim. U shpallën fajtorë. Ka njerëz të dënuar për këtë gjë? Në çfarë faze është procesi?
Fatmir Almadhi: Procesi është në Gjykatë të Lartë. Gjykata e Lartë ka dalë me një vendim që tashti nuk e merr për shqyrtim mospranim rekursi, thotë ai. Arsyeja se di. Se kam vendimet këtu. Mospranim rekursi thotë ankimimit.
Anila Hoxha: Çfarë kërkonit ju në këtë rekurs?
Fatmir Almadhi: Ky rekurs për prokurorin që nuk na thirri, nuk mori, nuk zbardhi çështjen. Prokurori plotësoi dosjen si deshi, si bëri.
Anila Hoxha: Do shkoni në kushtetuese dhe në Strasburg?
Fatmir Almadhi: Deri në fund, ku të jenë këto. Sa kam marrë vendimet e Gjykatës së Lartë. Do shkojmë pastaj në kushtetuese dhe pastaj në Strasburg. Të gjitha shkallët.
Anila Hoxha: Kërkoni të merren nën përgjegjësi edhe njerëzit e drejtësisë që nuk e hetuan siç duhet?
Fatmir Almadhi: Kjo është kryesorja. Sepse mjekët e bënë atë. U ndodhi ajo. Se nuk thotë kush që e bënë me dashje por u ndodhi. Këto e bëjnë me dashje. Njerëzit e drejtësisë e bëjnë duan dhe e bëjnë. Nuk është se iu ka ndodhur diçka, njerëzit e drejtësisë e kanë por nuk e zbatojnë.
Anila Hoxha: Nuk hetuan?
Fatmir Almadhi: Më iku fëmija dhe e dinë të gjithë si shkuan rrjedhojat. Jo nuk është ashtu sic thua ti, është kështu si dua unë. Ndërkohë kam paditur në gjyq edhe prokurorë edhe këto, gjykata e kthen mbrapsht. Thotë mospranim rekursi.
Anila Hoxha:Nga ana tjetër keni edhe një proces administrativ. Çfarë kërkoni në këtë proces?
Fatmir Almadhi: Atje kërkojmë dëmshpërblim. Këto të acarojnë më shumë që ti t’ju kërkosh. Edhe të mos e kesh në mend ti, vetë këto të fusin në atë rrugë që ti të vazhdosh të kërkosh e të bësh.
Anila Hoxha: U kërkoi dikush falje?
Fatmir Almadhi: Ska ardh asnjë. Asnjë ska ardh me trokitë tek dera. Apo kot thjesht, një telefon “ore na ndodhi, u bë, apo si qysh”. Absolutisht.
Anila Hoxha: E dini se kur e keni gjyqin në administrative?
Fatmir Almadhi: Jo, akoma që jo. Thotë në pritje. Datë nuk ka. Kam shkuar, kam pyetur. Nuk ka datë akoma. Do ta ndjekim. Nuk do e lëmë.
Anila Hoxha: Kë keni paditur në këtë proces?
Fatmir Almadhi: Unë në këtë proces kam paditur QSUT. Mbasi fshehën provat, paditëm të dy prokurorët, asnjë çështje nuk është mbyllur që të dali se kush është fajtori. Jo fajtor. Po të marri gabimin përsipër se çfarë bëri ky, falsifikoi dokumentat. S’ka. Të gjithë thonë që fajtor je ti. Çfarë fajtori jam unë?! Mua më vdiq fëmija. Më iku fëmija. Fajtor qenkam bërë unë?!
Anila Hoxha: Në cilën klasë ishte Denisi?
Sheje Almadhi: Në klasën e pestë.
Anila Hoxha: Si ratë në kontakt me mjekët?
Sheje Almadhi: Folëm nëpërmjet telemjekësisë që u lidh me mjekët irlandezë. Dhe na garantuan që s’ka problem. Sepse e kishin operuar edhe njëherë më përpara. Ditën e fundit kur e futën në sallë, e çuam që në mëngjes, nga ora 8 e mëngjesit edhe deri nga ora 13:00, që e kanë futur në sallë, ai na kërkonte bukë. Dua bukë, dua bukë. Erdhën mjekët e morën. Kur erdhën që e morën, unë dola, u vara me këmbë nëpër shkallë, kurse Fatmiri kishte zbritur me ashensor sepse ishte në kat të dytë tek “Francezi”. Aty mbetëm gjithë ditën duke pritur.
Anila Hoxha: Kur e kuptuat që kishte diçka që nuk shkonte?
Sheje Almadhi: Nga ora 5 ka qenë. E shihja infermierët që kishin lëvizje. Ne kishim zërë derën nga ku do të dilte dhe dera ku hyri. Nuk na treguan. Më pas na morën dhe na futën në sallë të operacionit. Na thanë që ka ndodhur një komplikacion dhe kërkohet një ilaç. Po presim që të na i sjellin. Por kur kam hyrë në sallë, çuni. Nuk doja të besoja, por çuni ka pas vdekur. Kur më pyet ndonjë, ndihem shumë në siklet që më pyet sa fëmijë ke, se s’di çfarë t’i thuash. Se s’do të japësh shpjegime.
Megjithë vitet që kanë kaluar familja e Denisit pret të dëgjohet në Gjykatën e Apelit, aty ku palë kundërshtare është një institucion shtetëror. Por për gjyqet e dëmshpërblimeve, vështirësia e parë është tejzgjagjtja e proceseve njëherazi po shkakton dëm tek qytetarët. Të gjithë atyre që janë të bindur se shteti ka gabuar diku me ta, nga një urdhër i paligjshëm, një veprim arbitrar i nëpunësve, i policisë, se pushteti lokal, apo çdo shërbim tjetër ka sjellë një dëm nëse hapin një proces civil apo administrativ dëmshpërblimi duhet të paguajnë një tarifë. Sipas ligjit tarifa është 1 përqind e vlerës financiare të kërkuar gjyqësisht që duhet të parapaguhet. Edhe ekspertët që kërkohen në gjyq paguhen nga paditësi. Në këtë pikë një nga avokatët që ka shtruar dhjetra çështje të tilla me palë të akuzuar institucionet, Dorjan Matlija është i shqetësuar për barrierat që krijon ligji ndaj shtetasve që në vështirësi ekonomike janë të pamundur ta paguajnë këtë tarifë. E dyta lidhet me rriskun e abuzimeve.
Dorian Matlija: Një nga gjërat që ka filluar të vihet re në treg, që po ndodh është që përsa kohë individët nuk kanë mundësinë të paguajnë këto kosto, janë avokatët që i marrin përsipër këto kosto, por ama vendosin tarifa më të larta të tarifës së suksesit.
Anila Hoxha: Ky është monopol?
Dorian Matlija: Dmth është avokati që i ka paratë dhe i jep mundësi avokatit që të përfitojë më shumë në fund të procesit. Është tjetër gjë, në qoftë se personi parapaguan vetë kostot, ai sigurisht bën një marrëveshje me tarifë më të ulët me avokatin, kurse kur nuk ka para është i detyruar të bëj një marrëveshje me tarifë më të lartë ç’ka i jep avokatit mundësi të spekulojë, në rastin konkret. Pra shteti përmes mosdhënies së këtij mekanizmi funksional për t’u përjashtuar nga këto detyrime i jep mundësi disa avokatëve që të spekulojnë me këtë situatë.
Anila Hoxha: Si aplikohet kjo marrëveshje midis dy palëve?
Dorian Matlija: Është kontratë. Që në fund të gjykimit do të japi një përqindje të caktuar avokatit. Ka përqindje që variojnë. Kur janë kostot e hequra nga vetë klienti, patjetër që përqindja e avokatit është më e ulët. Por kur kostot i heq avokati, përqindja është më e lartë.
Anila Hoxha: Nuk ngre kjo situatë një pikëpyetje mbi aksesin në drejtësi të njëjtë dhe të barabartë për të gjithë?
Dorian Matlija: Po, kjo ngre pikëpyetje sepse siç e thashë kur është çështje me zgjedhje e vet klientit nuk ka asnjë lloj problem të aksesit në gjykatë. Por kur është në pamundësi klienti këtu kemi një problem të madh të aksesit në gjykatë dhe për këtë ka patur një mori të tërë çështjesh në Gjykatën Evropiane Të të Drejtave të Njeriut, që Shqipëria pavarësisht se ka bërë ca avancime në këtë fushë përsëri nuk i ka zgjidhur të gjitha problemet dhe jemi në një situatë që ende ka ngërc. Flasim që këto procese gjyqësore zgjasin në kohërat e tanishme edhe mbi 10 vjet dhe kjo është një problem shumë i madh. Pastaj kemi problemin e ekzekutimit të vendimit të gjykatës, mbasi ka marrë fund procesi në vetvete. Edhe në këto raste ka vonesa të gjata të ekzekutimit, sepse përsëri futet në lojë përmbaruesi por herë pas herë ka kundërshtime të veprimeve të përmbaruesit që prapë futet gjykata në lojë, që prapë gjykata e vonon shumën e kështu me radhë. Këto probleme janë përvecse se janë fakte, në disa raste nuk ekzekutohen fare. Unë di raste që kanë mbetur të pa ekzektuara prej më shumë se 10 vjetësh, po ashtu kemi edhe raste të tjera kur ekzekutohet mbas një kohe shumë të gjatë, kuptojmë që ka humbur edhe vlerën e vet, paraja në fjalë.
Anila Hoxha: Institucionet në fjalë, Avokatura e Shtetit, Ministria e Financave, kanë rol?
Dorian Matlija: Ato kanë rol gjithsesi, Ministria e Financave ka një rol sepse kur janë pagesat që do bëhen nga Thesari i Shtetit shpeshherë ato ushtrojnë, le të themi atë diskrecionin për të mos e urdhëruar pagesën, ç’ka bën që edhe këtu të kemi një vonesë. Do sjell shembullin e dy kompozitorëve shumë të njohur Aleksandër Peci dhe Diana Toce/Ziu. Të dy këta persona në vitin 2013 do paguheshin për dy simfoni që i kishin dhënë shtetit shqiptar nga Ministria e Kulturës dhe kanë arritur të paguhen në vitin 2023. Një pjesë në vitin 2024. Tani në janar, pjesën tjetër, me një gjyq që ka zgjatur shumë por edhe vetë ekzekutimi nga Ministria e Kulturës ka zgjatur shumë, dy vjet e ca që ministria të lëshonte urdhërin për pagesë.
Në Gjykatën e Lartë presin për tu gjykuar 885 çështje të tilla ku qytetari është përballë ministrive të ndryshme që nga ajo e Brendshme deri tek e Shëndetësisë, OSHEE, policinë, autoritetin rrugor, Bashkitë dhe IKM, kjo e fundit ndër më institucionet më të akuzuar për shkaktim dëmi nga aksionet për ndërtimet pa leje. Por paditë më të rënda janë ato që lidhen me dëmtimin e jetës së qytetarëve si dëmshpërblimet për familjarët e viktimave të Gërdecit apo të të gjymtuarve nga kjo tragjedi, të të dëmtuarve nga energjia elektrike, arbitrariteti i policisë apo vrasjet nga polici si ajo e Armando Skandaj, 16-vjeçarit që u qëllua për vdekje nga një oficer në vitin 2010. Drejtësia qe e vonuar për prindërit e Armandos, që sipas avokatit të tyre Ferdinant Ndoja, do të përballen me rigjykimin e autorit një ish-oficer i arratisur mbas krimit. Kjo ndikoi dhe në gjykimin e dëmshpërblimit që policia duhet të jepte.
Ferdinand Ndoja, avokat i familjes Skandaj
Ferdinand Ndoja: Çështja administrative varej nga çështja penale. Përfundoi çështja penale dhe atëherë pastaj iu drejtuam gjykatës me kërkesë për dëmin e shkaktuar. Unë përfaqësova familjarët e tij, prindërit dhe vëllain dhe motrën e Armandos.
Anila Hoxha: Cila vazhdon të jetë vështirësia e këtij procesi?
Ferdinand Ndoja: Duhet të dish edhe një gjë, që i ati aktualisht është në gjendje të rëndë dhe nga stresi e ka bërë që të vejë deri në këto rrethana. Një person u akuzua aty, oficeri i policisë që rezultoi se kishte gjuajtur direkt dhe masa e dënimit për hir të vërtetës ishte qesharake. Megjithatë edhe këtë çështje penale e ka prishur Gjykata e Lartë e ka kthyer për rihetim, mos gaboj është për shkak të njoftimeve të tij sepse ai është shmangur hetimit dhe gjykimit. Ndodhet jashtë shtetit. Gjykata vepron jashtë mase në favor të shtetit në raste të tilla, pra mundohen si e si të shmangin shpërblimet. Edhe në rastet me faj janë të rralla vendimet si ky. Për hir të vërtetës u mor një vendim që megjithëse Gjykata e Lartë e ka pezulluar me të pa drejtë.
Anila Hoxha: Çfarë pezulloi Gjykata e Lartë?
Ferdinand Ndoja: Ekzekutimin e vendimit.
Anila Hoxha: Me çfarë argumenti?
Ferdinand Ndoja: Mbase u mbështet tek vendimi tjetër i Gjykatës së Lartë që prishi çështjen penale.
Anila Hoxha: Dhe ata nuk kanë një përgjigje nga viti 2010 pse u vra djali i tyre 16-vjeçar nga policia?
Ferdinand Ndoja: Edhe sot e kësaj dite nuk ka një vendim që dmth ky është autori që ka vrarë atë fëmijë. Sepse prapë ai është i dyshuar si më parë nuk është me një vendim të formës së prerë. Shiko, familja edhe gjatë gjykimit, pati shumë pakënaqësi. Në momentin që ata iu drejtuan gjykatës me ankim për zvarritje të çështjes penale.
Anila Hoxha: Për hetimin ndaj policit?
Ferdinand Ndoja: Për hetimin ndaj policit. Ajo çështje gati-gati ishte e mbyllur. Vetëm ankesat e tyre u bënë që u thelluan një cik, por jo si duhet. Mirëpo të gjitha këto e vunë në vështirësi familjen dhe u reflektuan në gjyqin administrativ, bile është për t’u habitur sepse përfaqësuesi i shtetit, Avokatura e Shtetit, përfaqësuesi i ministrisë deri në momentin e fundit i ka kërkuar gjykatës të mos pranojë kërkesë padinë.
Anila Hoxha: Pse nuk e njihnin që 16-vjecari, që ishte vrarë nga një efektiv policie, apo me çfarë argumenti?
Ferdinand Ndoja: E lidhnin me shkakun se, ne kemi qenë në ndjekje, dmth shteti ka qenë në ndjekje të njërit prej tyre që ishte në makinë dhe ky ishte një rast fatkeq thonë ata dhe ska përse të çdëmtoj shteti.
Anila Hoxha: Është ky një precedent normal? Gjykata e Lartë tërhoqi vëmendjen Avokaturës së Shtetit që nuk mund të bëjë rekurse të tilla thjesht për forca.
Ferdinand Ndoja: Bëjnë ankime si e si të zvarriten.
Por për Maliq Hasmucën, familjarin e 11-vjecarit që ndërroi jetë në spital momenti më i rëndësishëm i përballjes me më të fortin është ai i bërjes së një telefonate denoncuese.
Maliq Hasmuça: Nuk e dimë. Më dha dhe natyra një fuqi të mbinatyrshme si të thuash. I thashë Fatmir “djalin ta kanë vrarë”. Më pa njëherë kështu. Ishte i ngrirë. “Do bëjmë denoncim”- i thashë.
Jo, tha nuk bëj denoncim. Do të bëjmë denoncim-i thashë. “Nuk e torturoj më djalin. Boll e torturova. Jo autopsi, jo andej këndej”-tha. Mirëpo aty u krijua edhe pak, mënyra si u reagonte ky dhe mënyra si reagoi ai ishte në kundërshtim në mendim me njëri-tjetrin. Por e vërteta ishte që duhej bërë denoncim. “Dëgjo këtu djalë,- i thashë, nëqoftëse fëmija varroset nuk e zhbën më. Ky fëmijë bën apel për drejtësi”. Jo -tha nuk e bëj. Erdhëm mjekët, tre mjekë ishte ky kryetari i shoqatës dhe dy mjekët, u futën në një sallë . Edhe fillova të intervistoj mjekët. Filluam të bëjmë historikun. I thashë, “jemi përballë një fakti. Ju lutem shumë i bëtë të gjitha ekzaminimet, para se fëmija të hynte në reanimacion”? Po- tha. Kush ishte rezultati i analizave dhe i ekzaminimeve? Shumë i mirë. Pse vdiq fëmija? Pësoi hipertemi malinje. Pse nuk vepruat me kundër-reaksion të hipertemisë me kundër ilaçe? Po-, tha, na mungonte detorleni, e kërkuam por nuk e gjetëm. Pse e futët fëmijën në operacion pa patur medikamente përkatës? Po-e kërkuam në Kosovë, e kërkuam këtu, e kërkuam aty, nuk e gjetëm, nuk na erdhi.
Pra spitali jo vetëm që nuk kishte medikamente por nuk e njihte fare protokollin e mjekësisë shqiptare këtë lloj medikamenti. Të gjithë opinioni m’u vu kundra kësaj situate që unë kërkoja të bëja denoncim. Si nuk e çajmë, çfarë do kërkojmë. Dhe në një farë mënyre edhe unë u tërhoqa. Dhe më vonë, njëri nga njerëzit nga ana e të ëmës, vjen dhe i thotë mjekut roje aty, tashti u bë si u bë, n’a jep atë fletën e varrimit dhe raportin e varrimit dhe të ikim, se edhe fëmija.. Po torturohen njerëzit, andej këndej. Jo, thotë ky, në asnjë mënyrë nuk e jap. Bën vaki që pas 10 vjetësh, dikush kujtohet dhe bën një padi dhe kush ka firmosur filani. Nuk është detyra ime. Ata që kanë bërë operacion, ato të japin kartelën. Unë nuk jap dokument për këtë punë.
Aty pastaj e mblodha veten edhe e marr në telefon direkt policinë.
Anila Hoxha: Njoftove policinë pa lejen e prindërve?
Maliq Hasmuça: Pa lejen e prindërve. Kemi patur shumë ndërhyrje qoftë edhe nga gjyqtarët, qoftë edhe jo u bë si u bë. Jo, mos u merrni me këtë. Jo andej, këndej. Mund ta them edhe me emër po të jetë nevoja. Ma ka thënë në zyrë, “Maliq lëre këtë punë. Tani ato lekë që do marrin avokatët, bëni kompromis me mjekët, jo bëni këtë. Se edhe mua më ndodhi me motrën kështu”. Nuk e kemi në rend të ditës apo në referi punën e dëmshpërblimit. Për ne, ekziston të vihet drejtësia në vend. Që ai fëmijë të prehet i qetë.
Anila Hoxha: Është vënë drejtësi në vend?
Maliq Hasmuça: Jo, drejtësia nuk është vënë në vend sepse mjekët nuk u gjykuan për atë krim që bënë që nga oficeri i policisë gjyqësore që i ka tjetërsuar komplet realitetin, që tek prokurori që ka ndjekur çështje, që tek gjyqtarët që kanë gjykuar çështjen ose gjithë rrjeti gjyqësor. Këtu tek ne, nuk vlerësohet shumë jeta e njeriut. Duhet të ushtronin kontroll mbi këto mjekë nga janë, pse vijnë, çfarë bëjnë etj etj gjëra. Por këtu kishte kompromis që nuk hyjmë dot në këto gjëra. Dhe kjo nuk u bë nga institucioni dhe ne punën, luftën nuk e kishim me mjekët dhe ne skemi paditur mjekët në gjyq, ne kemi paditur institucionin.
Anila Hoxha: Në çfarë faze është procesi civil tani?
Maliq Hasmuça: Procesi civil tani është në gjykatën e apelit që akoma nuk ka përfunduar. Janë dy faza në gjykatat e apelit që akoma s’kanë përfunduar.
Anila Hoxha: Cilat janë këto 2 çështjet?
Maliq Hasmuça: Është faza e parë denoncimi i familjes, faza e dytë denoncimi që kanë bërë gjyshërit, gjyshet.
Anila Hoxha: Kishit informacion ju si familjarë të Denisit, se çfarë ishte dëmshpërmblimi? Paguat ju një taksë, një tarifë shtetërore? Paguat ju ekspertët?
Maliq Hasmuça: Vetëm se duhet të vendosej garancia mbi shumën që pretendohej, ishte 1 përqind e kësaj shume. U depozitua nga familja 1 përqind e vlerës që kërkohej, në konsultë me ekspertët deri këtu shkon kjo. Paçka se gjykata pastaj. Jemi këtu me gjykatën që dha minimunim e asaj vlerë që caktuan ekspertët.
Anila Hoxha: Ekspertët i paguat ju apo?
Maliq Hasmuça: Po, eksperët i paguam ne, por mbasi u mor vendimi i apelit sepse është ekzekutuar faza e parë në apel, paçka se është në gjykatë të lartë. Drejtësia sipas këtyre që kanë thënë, po janë jo ajo drejtësi që duhet të jetë. Jo ajo drejtësi reale që duhet të jetë. Është një drejtësi e manipuluar, e kompromentuar nuk e di si mundet sepse edhe ata që janë në drejtësi edhe ata janë njerëz. Po varet sa e ndjen anën njerëzore.
Anila Hoxha: A ua vendosën në dispozicion të gjithë protokollin, të gjitha kartelat, dokumentacionin?
Maliq Hasmuça: Ato nuk na i vendosën ne, por ua vendosën në dispozicion prokurorisë, policisë gjyqësore dhe kjo na motivonte që ne të këmbngulnim që kjo çështje të shkojë deri në fund.
Sokol Ngresi, gjyqtar i Gjykatës së Lartë
Anila Hoxha: Kam kënaqësinë te jem bashkë me gjyqtarin e lartë z. Sokol Ngresi, i cili është pjesë e kolegjeve civile dhe administrative në këtë gjykatë. Përshëndetje z. Ngresi.
Sokol Ngresi: Mirëmbrëma.
Anila Hoxha: Do doja ta nisja në fakt me një pyetje. A janë shqiptarët të sensibilizuar për të kuptuar të drejtat e tyre, për të ngritur një padi kur bëhet fjalë për shkaktimin e një dëmi nga institucionet apo edhe nga subjekte private?
Sokol Ngresi: Fatkeqësisht, qytetarët nuk e kanë njohurinë e posaçme dhe të duhur në lidhje me mbrojtjen që iu jep legjislacioni shqiptar ku ndodhin situata të tilla që pas sjellin cënim të të drejtave të tyre ekonomike, social-kulturore, personale, por ndoshta edhe për këtë shkak problematikat që hasen në praktikën gjyqësore lidhen pikërisht me këtë mosnjohje të mirë të legjislacionit, kushtet që iu jep ligji për të përfituar shpërblim dëmi, në rastet kur atyre iu cënohen këto të drejta dhe kryesisht mënyrës si ata qasen pranë gjykatës për mënyrën e mbrojtjes së këtyre të drejtave edhe kur ata i bëjnë objekt shqyrtimi nëpër gjykata.
Anila Hoxha: Cilat mund të jenë në mënyrë të përmbledhur, ato raste kur një qytetar ka të drejtë ti drejtohet gjykatës sepse i është shkaktuar një dëm dhe për rrjedhim kërkon shpërblim dëmi apo dëmshpërblim?
Sokol Ngresi: Në Republikën e Shqipërisë funksionojnë dy gjykata në nivelin e shkallës së parë, që kanë në juridiksion për çështjet administrative, njëra është gjykata administrative e shkallës së parë me seli në Lushnjë dhe tjetra është gjykata administrative e shkallës së parë me seli në Tiranë, të cilat shqyrtojnë të gjitha paditë duke përfshirë edhe këtë kategori çështjesh si gjykatë e shkallës së parë. Palët në proces kanë të drejtë të ushtrojnë ankim dhe gjykata e shkallës së dytë është gjykata administrative e apelit e cila funksionon me seli në Tiranë dhe mandej është e drejta për të paraqitur rekurs në Gjykatën e Lartë. Nga praktika gjyqësore, më shpesh padi të tilla i referohen rasteve të veprimit të institucioneve të cilët kanë në kompetencë të tyre, mbikqyrje e zbatimit të legjislacionit, kryesisht Inspektorati i Kontrollit dhe Mbrojtjes së Territorit, në veprimtarinë e tij ku konstaton problematika në legjislacionin urbanistik apo rastet e shpronësimeve të cilat një nga rastet më klasike të shpronësimit dhe sidomos rastet e shpronësimit faktik apo rastet e zhvlerësimit të pronës në kuadër të shpronësimit publik dhe jo rrallë has edhe padi që lidhen me përgjegjësinë e institucioneve shëndetësore gjatë ushtrimit të detyrës së tyre. Në parantezë për njohuri të qytetarëve, legjislacioni shqiptar parashikon të drejtën për të kërkuar dëmshpërblim, një situatë tjetër është që ndofta është edhe për interes për qytetarët, të dinë që edhe me ndryshimet që janë bërë legjislacionit shqiptar në vitin 2008 është parashikuar si mbrojtje e të drejtave të tyre dhe cënimi që rrjedh nga aktet korruptive të punonjësve shtetërorë.
Anila Hoxha: Pra, ne kemi rastin e një zyrtari që në momentin që shpallet fajtor me vendim të formës së prerë, i çfarëdo lloj rangu qoftë ai, i nivelit zbatues apo i niveleve të larta drejtuese, duhet të paditet nga institucioni shtetëror kur i është shkaktuar dëmi për padi shkaktim dëmi, apo i kryhet sekuestrimi dhe hetim pasuror?
Sokol Ngresi: Në çdo rast kur qytetari çmon se interesat e tij janë dëmtuar nga akte korruptive të nëpunësve shtetërore publikë, përgjegjësia civile i takon organit ku nëpunësi ushtron funksionin e vet dhe në raste të tilla organi i administratës publike në përfundim të procesit nëse gjendet fajtor nga pikëpamja civile për të shpërblyer dëmin e shkaktuar, ka të drejtë ti drejtojë me padi regresi nëpunësit. Por qytetari mbrohet ose si të thuash rikuperohet dëmi i shkaktuar nga organi publik. Po marrim një situatë, përshembull kur një inspektor i Inspektoratit Kombëtar të Mbrojtjes së Territorit, si rrjedhojë i një akti korruptiv, kërkesës për ryshfet, për përftime të padrejta dhe mosreflektimi nga ana e qytetarit ndërmerr një akt administrativ, duke passjellë prishjen e një objekti, i cili mund të jetë ndërtuar në respektim të legjislacionit. Në rast se qytetari mendon se ky akt administrativ i paligjshëm ka ardhur si rrjedhojë e veprimit/aktit korruptiv të nëpunësit publik, atëherë do padisë institucionin shtetëror. Ky i fundit mban përgjegjësi për dëmin që i ka shkaktuar punonjësi i vet dhe mbas përfundimit të procesit civil, organi publik i drejtohet me padi regresi punonjësit që i ka shkaktuar dëmin.
Anila Hoxha: Kur ka hyrë në paketën ligjore shqiptare kjo risi?
Sokol Ngresi: Ky është ligj i vitit 1999 dhe është amenduar me ligjin 1005, datë 28.10.2008 ku është futur pikërisht edhe ky si rast që parashikon, të drejtën e qytetarëve për t’u mbrojtur nga veprimtaria korruptive e nëpunësve publikë.
Anila Hoxha: Nga viti 2008 , në gjithë eksperiencën që ju keni, keni konstatuar të ketë patur kazuse apo precedent të tillë?
Sokol Ngresi: Fatkeqësisht jo. Ndaj edhe unë i mëshofa kësaj lloj pjese, si një lloj mangësie në formimin e qytetarëve dhe për ta ditur për njohuri të tyre që legjislacioni iu jep mbrojtje edhe situatave të tilla.
Anila Hoxha: Të dhënat e vendosura në dispozicion Qendrës FOL, mbi çështjet që vijojnë të jenë nën gjykim janë nën total 1620 padi për të cilat kërkohet shpërblim dëmi nga qytetarë të ndryshëm, prej të cilave në gjykatën administrative të apelit numërohen çështje në proces 1201, në gjykatën administrative shkalla e parë 307 çështje në proces dhe në gjykatën administrative shkalla e parë Lushnjë 112 çështje në proces. Është mjaft interesante, se institucionet më të paditura nuk janë vetëm IKMT, Ministria e Shëndetësisë, por gjithashtu edhe bashkitë e juridiksionit që mbulon gjykata, policia e shtetit, disa ministri ku bie në sy ministria e shëndetësisë, IKMT, AKU, Drejtoria e Përgjithshme e Shërbimit të Transportit Rrugor dhe disa spitale. Duket se nga kjo harta e institucioneve të paditura, qytetarët po e kuptojnë jo vetëm se çfarë dëmi mund të jetë shkaktuar nga institucionet shtetërore por e kuptojnë gjithashtu se çfarë garancish iu jep ligji në Shqipëri. Çfarë nuk dinë akoma shqiptarët kur iu shkaktohet një dëm nga mosfunksionimi si duhet i institucioneve?
Sokol Ngresi: Ju më ngacmuat pak me pyetjen tuaj dhe unë do të sillja si shembull një rast që kemi shqyrtuar, së fundmi në lidhje me një dëm të shkaktuar me pasojë humbjen e jetës nga veprimtaria e forcave të policisë gjatë ushtrimit të detyrës. Kishte një mekanizëm të ndërlikuar në mënyrën si kishin rrjedhur ngjarjet dhe nevoja që organi i prokurorisë kishte për të hetuar dhe për sqaruar pas mekanizmit të saj fajtorin, shkaktarin e pasojës së vdekjes së një qytetari kishte pas-sjellë humbjen e afatit të parashkrimit të trashëgimtarëve të të ndjerit për të kërkuar dëmin pasuror. Në këtë rast, ligji ka parashikuar që afati i parashkrimit si rregull fillon nga momenti kur ka ndodhur dëmi apo kur qytetari ka dijeni për dëmin dhe personin që e ka shkaktuar. Situata bëhet pak e ndërlikuar në këto raste të tilla pasi jo rrallë qytetarët janë të paqartë se përgjegjësia i takon organit publik apo është përgjegjësi e përzier apo edhe të dëmtuarit vetë. Kjo është një situatë që kërkon një zgjidhje, rast pas rasti pasi nuk mund të vendoset asnjë rregull i paracaktuar por edhe kjo situatë është duke u trajtuar në praktikën tonë zhvilluese të Gjykatës së Lartë.
Anila Hoxha: Më duket se jeni duke folur për padinë për të cilën Gjykata e Lartë, në fakt i dha zgjidhje një procesi shumë të gjatë në kohë mbi padinë e një vendimi, të korrikut 2023, për Frederik Skandaj dhe Taze Skandaj dhe vrasjen e Armando Skandaj.
Sokol Ngresi: Edhe asaj, i jam referuar.
Anila Hoxha: Kur hetimet ecën shumë ngadalë në atë kohë. Por çështja e parashkrimit nuk është vështirësia e vetme në të cilat vendosen qytetarët.
Sokol Ngresi: Doja të bëja një sqarim të shkurtër. Unë nuk dua të bëj komente rreth rastit konkret, por e solla në vija të përgjithshme si rast. Mund të jenë edhe raste e aksidenteve automobilistike ku përgjegjësia për shkaktarin e dëmit dhe fajësia kërkon angazhimin e organit të prokurorisë për të sqaruar mekanizmin e ngjarjes, pasojës, autorin e veprës dhe rasti që cituat ju, është nga rastet që ne kemi shqyrtuar, por pa u ndalur në rastin konkret por doja pikërisht të sqaroja këtë për opinion publik. Ndërthyrja që ka në situata të caktuara me nevojën për të patur hetime nga organi i prokurorisë dhe pas kësaj formësohet padi për shpërblimin e dëmit. Kjo është një situatë që kërkon trajtim rast pas rasti duke parë specifikat e ngjarjes, mënyrën si kanë rrjedhur ngjarja, aktorët e përfshirë në të dhe për të nxjerrë një konkluzion se kush është shkaktari determinant i ardhjes së pasojës.
Anila Hoxha: Z. Ngresi pse është kaq e vështirë që institucionet ti binden gjykatave për dëmshpërblimet atëherë kur gjykata urdhëron për dëmin që duhet të paguajë shteti?
Sokol Ngresi : Ky është një problem që e ka trajtuar në vazhdimësi prej vitesh edhe Gjykata Europiane e të Drejtave të Njeriut, mosekzekutimi në kohë i vendimeve gjyqësore të formës së prerë. Është gjetur si një nga elementët e fajshëm të shtetit shqiptar dhe që lidhet drejtëpërdrejt me parimin e një procesi të rregullt, i cili nuk përfshin vetëm procesin gjyqësor por edhe fazën përfundimtare të ekzekutimit. Kam përshtypjen se burokracitë në fazën e ekzekutimit, nga ana tjetër, problematikat në lidhje me buxhetet që kanë institucionet, organet publike. Janë shumë faktorë por unë nuk mund të evidentoj konkretisht, pasi nuk jam përballur me këtë pjesë. Duhet të theksoja për qytetarin se me ndryshimet që janë bërë në Kodin e Procedurës Civile në vitin 2017, ata gëzojnë të drejtën për të kërkuar në gjykatë fillimisht konstatimin e shkeljes së afateve të arsyeshme duke përfshirë edhe fazën e ekzekutimeve dhe mandej pas kësaj kërkojnë edhe dëmin të shkaktuar pikërisht nga shkelja e këtyre afateve.
Anila Hoxha: Ne e dimë që gjyqësori, Këshilli i Lartë Gjyqësor ka shpallur krizën, e ka pranuar publikisht për të paktën 3 gjykata.
Sokol Ngresi: Fillimisht qytetari duhet të kërkojë pranë gjykatës konstatimin që është shkelur ky afat dhe pasi vendimi gjyqësor ta konfirmojë një fakt të tillë mund të kërkojë edhe dëmin e shkaktuar nga këto vonesa. Kjo është një praktikë tashmë e konsoliduar nga Gjykata Europiane e të Drejtave të Njeriut por ndërkohë edhe në gjyqësorin shqiptar që prej vitit 2017 që është amenduar kodi i procedurës me këto dispozita, qytetarët shpesh i drejtohen gjykatave pikërisht me kërkesa të tilla.
Anila Hoxha: Për çfarë ngrenë më së shumti padi shpërblim dëmi apo dëmshpërblimi, qytetarët shqiptarë?
Sokol Ngresi : Natyra e shpërblimit të dëmit është shumë e larmishme duke filluar që nga marrëdhëniet e punës punëmarrës, të cilët në mënyrë të pajustifikuar iu zgjidhet kontrata nga punëdhënësi, qoftë këta nga entet publike apo private, veprimtaria e institucioneve që edhe ju e cituat në evidencën që përmende pak më lart mbi objektet e padive, kryesisht në aksidentet automobilistike, në rastet e veprimtarisë së punonjësve të OSHEE.
Anila Hoxha: Më tej për veprimet arbitrare të policisë, të institucioneve, arrestim i padrejtë, burgosje e padrejtë.
Sokol Ngresi: Burgosje e padrejtë është një nga rastet ku materializohet përgjegjësia e organeve publike në veprimtarinë e tyre. Është edhe kjo një praktikë prej disa dekadash në Shqipëri që është e konsoliduar. Më kujtuat me këtë rast, një situatë nga praktika, që një qytetar pasi ndaj tij kishte filluar procedim penal për kontrabandë dhe pasi kishte përfituar shpërblimin për burgim të padrejtë në cilësinë e ortakut të vetëm të shoqërisë tregtare që ai përfaqësonte dhe që kishte në pronësi tashmë vinte me një padi të dytë për të kërkuar dëmin e shkaktuar shoqërisë nga mungesa e aktivitetit pikërisht për shkak se ai vetë e kishte të pamundur fizikisht dhe objektivisht të drejtonte shoqërinë, pasi ishte në cilësinë edhe të ortakut dhe të administatorit të shoqërisë.
Anila Hoxha: Fitoi?
Sokol Ngresi: Nuk jam i informuar për vazhdimin e procesit por që e solla për të kuptuar sa e larmishme është dhe sa praktika të ndryshme ka.
Anila Hoxha: Nëse kalon në një rrugë të pa pastruar nga dëbora, që një shoqëri e ka për detyrim që ta pastrojë edhe ndërkohë pëson një aksident. A mund të ngrihet një padi shkaktim dëmi? Deri ku, mund të shkohet?
Sokol Ngresi: 4 janë kriteret që gjykata mban parasysh. Së pari, të kemi një dëm. Së dyti, të kemi një veprim apo mosveprim të paligjshëm nga ana e entit publik. Të kemi një lidhje shkasore midis këtyre dy momenteve dhe kriteri i fundit por që është shumë i rëndësishëm ekzistenca e fajit. Pra të provohet që enti publik ka vepruar me faj. Ky është rregulli. Dmth është mosrespektimi i dispozitave ligjore dhe që detyrojnë atë të marrë masa e duhura për të siguruar ambientin, për të përmbushur detyrën. Më kujtuat me këtë rast, një ngjarje që ndërroi jetë një nënë bashkë me fëmijët dhe nga ngjarja dhe hetimi rezultoi se shkaktar ishte pikërisht mosrespektimi i kushteve të aksit rrugor ku kishte ndodhur aksidenti nga Autoriteti Rrugor Shqiptar. Pra, mjafton qytetari që ka pësuar dëm ti drejtohet gjykatës dhe ti parashtrojë këto elemente. Biles legjislacioni shqiptar i jep një favor qytetarit në këtë rast pasi barrën e provës në situatë të tillë ia ngarkon të paditurit, pra nuk ka qytetari detyrimin të provojë fajësinë e entit publik, por është enti publik që të provojë pafajësinë e tij, pra që ngjarja ka ndodhur pa fajin e punonjësve të ushtrimit të detyrës. Më kujtuat një situatë që kemi gjykuar si kolegj në Gjykatën e Apelit Vlorë. Ngjarja ka ndodhur diku nga viti 1998 -1999, kishte lidhje me një veprim, një aksion policor, ngjarja e ndodhur në Berat ku një person pasi kryen disa vepra penale të rënda “vrasje”, i ndjekur nga policia strehohet në një banesë dhe rrethohet nga forcat “Renea”. Në përpjekje për t’u dorëzuar hap zjarr ndaj policisë dhe për t’u mbrojtur veten vendos para trupit si mburojë një fëmijë të mitur, diku mos gaboj rreth 6 muajsh. Dështuan të gjitha negociatat për t’u dorëzuar dhe konflikti ishte aq i ashpër sa u desh ndërhyrja me armë për ta eleminuar dhe në momentin që forcat speciale goditën drejt autorit me snajper, gabimisht plumbi goditi edhe këmbën e fëmijës 6 muajsh dhe pas shumë vitesh, ndodhesha para kërkesës së fëmijës për shpërblimin e dëmit të shkaktuar, pavarësisht se veprimtaria e punonjësit të policisë ishte e ligjshme. E lidh me rastin se edhe kur ka veprimtari të ligjshme, por cënohet e drejta e qytetarit, ata gëzojnë mbrojtjen dhe rasti ishte i tillë që fëmija kishte nevojë për shkak të zhvillimit të tij, kishte nevojë për protezë dhe asistencë mjekësore të vazhdueshme. Pra, nuk lidhej dëmi me situatën faktike kur kishte ndodhur, por me një situatë që dëmi vazhdonte të sillte pasoja në vazhdimësi. Më kujtohet atëherë në seancë gjyqësore që prindërit e tij na i ngritën si shqetësim që duhej që për shkak të protezës dhe moshës në zhvillim të fëmijës i duheshin porositur proteza nga jashtë shtetit. Kishte një kosto shumë të konsiderueshme financiare dhe kjo e detyronte që herë pas herë ti drejtoheshin gjykatës për të provuar këto kosto.
Anila Hoxha: Prindërit sollën vetëm raportet mjekësore apo ishte edhe fëmija që gjykata ta besonte?
Sokol Ngresi: Të gjitha. Edhe shpenzimet. Në procesin gjyqësor nuk është e nevojshme të vijë vetë pala, pasi mund të përfaqësohet qoftë nga kujdestari, në rastin konkret të prindërve por edhe nga avokatë. Nuk e kujtoj të ketë qenë vetë fëmija por e kujtoj si rast, si kazus, kishte një situatë që vërtet edhe vetë emocionalisht na krijoi një lloj ndjesie, goxha të prekshme.
Anila Hoxha: Cila është pjesa më e vështirë për ju si gjyqtarë në atë moment?
Sokol Ngresi: Të përjetosh traumën qoftë si gjyqtarë, por edhe si qytetar që ka përjetuar ai fëmijë dhe familjarët e tij në situatën që kishte ndodhur, që vazhdonin pasojat e situatës të agravonin vit pas viti për shkak të kësaj specifike që kishte.
Anila Hoxha: Si i ruan gjyqtari balancën në këtë moment, z.Ngresi? Nga njëra anë dëgjon familjarë apo qytetarë që i është shkaktuar një dëm në shëndet, nuk është mjekuar sic duhet. Është mbajtur i burgosur në mënyrë të padrejtë pasi është shpallur i pafajshëm, i është shembur banesa dhe ai kërkon të dëmshpërblehet. Nga ana tjetër është pala e paditur që kundërshton dhe kryen prapësimet e duhura duke thënë që “jo nuk është shkaktuar asnjë dëm. Ne kemi zbatuar ligjin” dhe justifikime të ndryshme.
Sokol Ngresi: Aftësia e gjyqtarit është që të orientojë palët drejt procesit të rregullt drejt përcaktimit të rrethanave dhe objektit të të provuarit në këtë proces.
Anila Hoxha: Kush është ai rast në këtë fushë, që iu ka shënjuar, që iu ka mbetur dhe nuk do t’ju hiqet asnjëherë nga kujtesa?
Sokol Ngresi: Janë shumë, por për momentin, nuk është se mund të veçoj diçka. Jo, unë do sillja një eksperiencë ose një situatë personale që lidhet me këtë tematikë që po diskutojmë. Rastet e krimeve të rënda siç janë vrasjet. Shumë rrallë ndodh që viktimat e veprës penale dhe flas trashëgimtarë, familjarë, të afërm të kenë guximin të kërkojnë dëmshpërblimin nga autorët e veprave penale. Unë jam një nga ata persona që e kam një pasojë të tillë në familje dhe jo se nuk kam pasur guxim të kërkoj dëmshpërblim nga autori i veprës penale që më shkaktoi atë pasojë mua dhe familjarëve të mi. Kanë qenë rrethana të tjera në rastin konkret por që duhet të jetë edhe kjo një pjesë e ndërgjegjësimit të qytetarëve.
Anila Hoxha: Gjyqtari Sokol Ngresi është duke folur për Ilir Ngresin, efektivin e policisë, zyrtarin e policisë, i cili u vra për shkak të uniformës, për shkak të detyrës. Është në tabelën e nderit të dëshmorëve, të policëve dhe të oficerëve të policisë që dhanë jetën për vendin dhe që u vranë nga një dorë e zezë e krimit. Tani, që e rrëfen historinë e humbjes së vëllait Ilirit, mendon që duhet të kishe bërë mirë dhe të kishe ngritur padi ndaj Kastriot Jaupit? Përvec asaj që tha drejtësia në Shqipëri?
Sokol Ngresi: Kjo ishte një situatë që padyshim që do të kishim bërë mirë unë dhe sidomos fëmijët e vëllait tim të ndjerë, ti ishim drejtuar gjykatës edhe me një padi të tillë.
Anila Hoxha: E ke ndjekur ndonjëherë procesin e Kastriot Jaupit?
Sokol Ngresi: Ky person është gjykuar në mungesë pasi kreu veprën penale u arratis, u gjykua në mungesë në shkallë të parë. Vendimi mori formë të prerë, u ekstradua pastaj nga autoritetet tona, pasi u kap në Spanjë, pas disa vitesh. Rifilloi procesi në shkallë të dytë, përfundimisht ka përfunduar si proces dhe është dënuar me burgim të përjetshëm. Gjithsesi kjo është pjesë e drejtësisë penale që ka bërë punën e vet. Ndoshta që edhe për shkak të pozicionit që unë kam pasur, gjithë kohës si gjyqtar nuk kam dashur ta ngarkoj këtë pjesë dhe me procese gjyqësore civile. Jemi mjaftuar me atë mirëkuptimin tonë familjar me procesin penal dhe me dënimin e merituar që ai ka marrë.
Anila Hoxha: Kishte mundësi që ju të ngrinit padi? Ishte në atë kohë ligji në fuqi?
Sokol Ngresi: Patjetër. Ngjarja ka ndodhur në 30 dhjetor të vitit 2000, një natë përpara Vitit të Ri dhe legjislacioni ka qenë në fuqi që në vitin 1999. Por edhe pa qenë ky legjislacion, kuadri ligjor ka qenë i mjaftueshëm pasi edhe dispozitat e Kodit Civil që kanë hyrë në fuqi në 1 nëntor 1994, e njohin këtë të drejtë qytetarit. Gjithkush që ka shkaktuar një dëm të padrejtë, të paligjshëm dhe me faj të tretit është i detyruar ta dëmshpërblejë.
Le të shpresojmë se ky rrëfim sa personal dhe profesional i gjyqtarit të lartë Sokol Ngresi do t’i shërbejë kujtdo që është i bindur se përfaqësuesit e institucioneve i kanë shkaktuar dëm. Ndjekim avokatin Dorjan Matlija dhe kthehemi menjëherë në studio.
Dorian Matlija, avokat
Personat që janë në këto kushte që ngrënë padi të tilla do të duhen të paguajnë, të parapaguajnë shpenzimet gjyqësore që së pari është tarifa që vetë gjykata e kërkon, që duhet të paguhet paradhënie që është 1 përqind e vlerës që kërkon, pastaj kanë koston e ekspertëve gjatë gjykimit dhe zakonisht janë dy ose më shumë ekspertë dhe këto kosto, shpeshherë persona të tillë i kanë të pamundur për t’i paguar sepse zakonisht vijnë nga sfondet e njerëzve që kanë pak të ardhura ose pa të ardhura fare. Madje ka qenë edhe një rast prej personave që kanë qenë të dëmtuar nga Gërdeci ka qenë familja Laçi ku babai që kishte mbetur, bashkëshortja e tij humbi jetën, nëna e tre fëmijëve humbi jetën dhe vlera e dëmshpërblimit shkonte rreth mbi 30 milion lekë të reja. Ndërkohë që së bashku me koston e ekspertëve, që po ta themi me lekë të vjetra, i thoshin rreth 5 milion lekë që duheshin parapaguar. Personi ishte me ndihmë ekonomike dhe me tre fëmijë të mitur në shtëpi.
Anila Hoxha: Dhe i parapagoi? Këtë e kërkon ligji? Nuk ka asnjë mundësi?
Dorian Matlija : Nuk e pati dot mundësinë të paraguante dhe me këtë rast gjykata e ktheu pa veprim padinë duke njohur faktin që ai ishte në pamundësi ekonomike dhe përsëri tha “s’kam ku ta mbështes një kërkesë të tillë. Sepse ligji ma detyron që unë të marr paraprakisht tarifën e padisë.”
Anila Hoxha: Si zgjidhet kur qytetari nuk ka mundësi ta parapaguaj? Ky është një ngërç i ligjit?
Dorian Matlija : Në rastin e Laçit shkoi çështja deri në Gjykatën Europiane për të Drejtat e Njeriut dhe kemi çështjen “Laçi kundër Shqipërisë”, ku Gjykata Europiane detyroi Shqipërinë të vazhdonte procesin gjyqësor pa vonesë dhe pa e paguar këtë detyrim, pra tarifën. Ai sot është në proces gjyqësor, tashmë ka mbyllur një shkallë gjykimi, po pret gjykimin në apel. Por humbi shumë kohë. Ndërkohë shumë të tjerë, sot ka ndryshuar pak ligji. Sepse është bërë një ligj i ri për ndihmën juridike ku parashikohet si formë e ndihmës juridike edhe mosdetyrimi për të paguar tarifën gjyqësore. Por kjo vlen vetëm për njerëzit që janë shumë shumë të varfër, pra në kufijtë ekstreme të varfërisë, ata që kanë të ardhura në familje e tyre me mesatare më pak se 50 përqind të ardhurave minimale që dmth përshembull një familje me 4 persona nëse ka gjithsej më pak se 400 mijë lekë të vjetra të ardhura, atëherë mund të kualifikohet si një person që nuk e paguan këtë detyrim. Megjithatë, për këta persona ka një ngërç shumë të madh dhe kemi një rast tjetër “Nokshiqi kundër Shqipërisë” që u dha avokati falas, u përjashtua nga detyrimi për të paguar tarifën, por nga ana tjetër gjykata tha që duhet të parapaguash ekspertët dhe në këtë rast nuk i pagoi dot zonja në fjalë ekspertët dhe çështja u pushua, sepse nuk kishte si të provonte padinë e vet, pa ekspertë. Ligji në parime pranon edhe përjashtimin nga tarifa gjyqësore edhe përjashtimin nga parapagimi i ekspertëve. Mirëpo ligji nuk e ka sqaruar sesi bëhet kjo. Ligji e ka lënë që kjo bëhet me anë të akteve nënligjore. Aktet nënligjore të dala deri tani në zbatim të ligjit nuk janë të qarta në këtë aspekt dhe janë me mangësi. Gjyqtarët me të drejtë nuk dinë se çfarë të bëjnë në raste në tilla sepse kur vjen një ekspert para gjykatës e ka të drejtë ligjore, e para dhe e dyta, dmth nuk e bën punën nëqoftëse nuk është paguar. Problemi është sepse nuk është thjesht se duhet të përjashtohet detyrimi i një paditësi për të paguar ekspertin. Gjykata duhet ta zgjidhi dhe ligji duhet ti japë këtë mundësi gjykatës që t’ja kalojë këto kosto palës tjetër gjyqësore. Pra, nëse dikush ka paditur OSHEE për një humbje jetë për shkak të energjisë elektrike që mund të jetë goditur dikush nga energjia, apo dikush padit policinë apo rastet e “21 janarit” që është paditur Ministria e Brendshme dhe Garda e Republikës, duhet t’ju kalohet këtyre barra fiskale e pagesës së gjithë këtyre kostove, përsa kohë personi tjetër provon që nuk ka të ardhura. Dhe një problem tjetër i madh i ligjit, ky është i ligjit tashmë është që kriteri që të përfitosh ndihmë juridike është shumë shumë i ulët.
Anila Hoxha: Kush e cakton kriterin?
Dorian Matlija: Kriteri e cakton vetë ligjin. Thotë ligji që këta mund të përfitojnë. Të tjerë që janë në prag të varfërisë nuk përfitojnë dot. Por në prag të varfërisë ne kemi shumë. Sipas INSTAT shkon mbi 23 përqind e popullsisë. Pra kemi 1 në 4 veta është në prag të kësaj situate dhe nëse këta do të përballen nesër me kosto të tilla gjyqësore ata sipas ligjit nuk përfitojnë. Në vende të tjera, po marr një shembull të mirë që është Franca e ka zgjidhur me sistem, me përshkallëzim. Përshembull sa më shumë të ardhura ke, aq më shumë ke detyrim të paguash një përqindje të caktuar të këtyre shpenzimeve në gjykatë.
Anila Hoxha: Kjo tarifa prej një përqind e shpërblimit që kërkon i pengon qytetarët të mos depozitojnë padi shpërblim dëmi në gjykatë apo pavarësisht se çfarëdo lloj rrethane ata sërisht shkojnë në gjykatë?
Dorian Matlija : Shpeshherë mosvajtja në gjykatë nuk është për shkak të pengesës financiare. Është edhe për shkak të njerëzve që nuk e dinë të drejtat e tyre, humbasin shpeshherë afatet por disa raste po, funksionon pra, që nuk shkojnë. Rasti “Laçi” që përmenda pak më parë ishte rasti tipik që ai shkoi në gjykatë dhe nuk arriti dot të lëvizë gjyqin sepse nuk kishte para.
Anila Hoxha: Rasti Deliu që lidhet me Gërdecin?
Dorian Matlija : Rasti i familjes Deliu që pati humbjen e 5 pjesëtarëve u detyrua të parapaguante në gjykatë 15 milion lekë të vjetra, vetëm tarifë gjyqësore. Pa kostot e ekspertëve dhe kjo ishte shuma më e lartë që në dijeninë time është paguar në rastin e një dëmshpërblimi sidomos nga një familje që e cila jo vetëm është dërrmuar shpirtërisht se ka humbur 5 anëtarë po duhet tani të gjente edhe kaq shumë të madhe njëkohësisht.
Rikthehemi me gjyqtarin Sokol Ngresi që do na shpjegojë të gjitha kategoritë e dëmeve që merr në konsideratë gjykata.
Anila Hoxha: Keni ju një rast kur padia iu është dukur mjaft paradoksale?
Sokol Ngresi : Ka qenë një rast i shqyrtuar nga unë si gjyqtar, nga kolegët e mi. Ishte një ngjarje që lidhet me pasojë vdekjen, një qytetar i ndjerë endacak. Ishte strehuar në një nga këto kabinat elektrike në administrim të Operatorit të Energjisë Elektrike dhe për shkak të pakujdesisë kishte rënë në kontakt me energjinë dhe kishte humbur jetën dhe padinë për shpërblimin e dëmit e kishin ngritur dy motrat e tij të cilat pretendonin dëm pasuror dhe jo pasuror. Po e sqaroj pak për publikun, dëm pasuror dhe jo pasuror lidhet me tre figurat: dëm psikologjik, moral dhe ekzistencial. Këto dy të fundit, dëmi moral ka të bëj me tronditjen shëndetësore psikologjike që pëson i dëmtuari nga ngjarja, ndërsa dëmi ekzistencial lidhet me prishjen e cilësisë së jetës në vazhdimësi. Dhe dy qytetarët, dy paditëset që ishin motra të viktimës pretendonin që përvec dëmit pasuror dhe këto dy figura dëmi, ndërkohë që nga rrethanat e çështjes rezulton që i ndjeri ishte endacak dhe nuk kishte patur gjatë gjithë jetës së tij asnjë kujdes qoftë edhe minimal nga dy motrat. Dhe këto vinin me kërkesë pikërisht duke pretenduar se ishin dëmtuar nga kjo ngjarje e rëndë, vdekja e vëllait të tyre. Ndërkohë që nuk i kishin ofruar asnjë lloj kujdesi gjatë gjithë jetës së tij. Sic e thashë edhe në fillim të fjalës, duhet të provosh që ti je dëmtuar realisht nga kjo ngjarje.
Anila Hoxha: Nga ajo që ju keni vërejtur dhe që iu ka rënë në sy në Gjykatën e Lartë, tanimë nga cilat qytete vijnë ata paditës të cilët ngrenë më së shumti pretendime për shpërblim dëmi?
Sokol Ngresi: Në kolegjin administrativ kryesisht janë nga qytete të mëdha ku edhe aktiviteti publik është më i dendur dhe ky prania e shtetit është më e dukshme, në zona ku ka zhvillim urban. E thashë pak më parë, rastet e shpronësimeve në qytetet në zhvillim janë raste të tjera që pikërisht marrin volumin më të madh të çështjeve. Aktiviteti i Inspektoratit Kombëtar të Mjedisit, i Autoritetit Kombëtar të Ushqimit. Por kryesisht janë nga qytete të mëdha. Nuk mungojnë edhe rastet nga zonat rurale. Përshëmbull prapë ti referohem eksperiencës time, kam gjykuar çështje të tilla në Gjykatën e Apelit Vlorë që ishin pretendime për shkaktim dëmi edhe në zona, në fshatra të thella pikërisht nga mosfunksionimi i rregullt i linjave të furnizimit të energjisë elektrike, me pasojë dëmtimin e banesave, të bagëtive, të kullotave, apo qoftë edhe me humbje jetë njerëzish, pra është e larmishme. Po në përgjithësi qytetet që kanë dinamikë dhe një zhvillim urban intensiv.
Anila Hoxha: Faleminderit zoti gjyqtar mbi shpjegimet e hollësishme për paditë e dëmshpërblimeve në episodin “Në kërkim të drejtësisë”. Bashkë takohemi të shtunën e fundit të shkurtit, në datë 25. Mirë u dëgjofshim.
*Ky shkrim është pjesë e projektit që mbështetet financiarisht nga Zyra e Marrëdhënieve me Publikun e Ambasadës së SH.B.A. në Tiranë. Opinionet, gjetjet, konkluzionet dhe rekomandimet e shprehura janë të autor-it/ve dhe nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht ato të Departamentit të Shtetit.
